Монгол тахь эх нутагтаа эргэн ирснээс хойш хорь гаруй жил өнгөрчээ. Дэлхийн хэмжээнд ер нь энэ амьтны амьдрал тун сонирхолтойгоор өрнөж байна. Тахийг адууны өвөг гэлцдэг бөгөөд манай орны унаган амьтан юм. 1800-гаад оны үед дэлхийн эрдэмтэд тахийг устаж үгүй болсонд тооцож байлаа. Тэгвэл өдгөө Монгол оронд тахь дахин нутагшиж, 400 орчим болтлоо үржээд байгаа ажээ. Саяхан хамгийн сүүлийн тээвэрлэлтээр Чех улсын амьтны хүрээлэнгээс дөрвөн тахь авчирч, Зүүн говьд нутагшуулж эхэлсэн байна. Үүнтэй холбогдуулан Цэнгэг усны нөөц, байгаль хамгаалах төвд Олон улсын Тахь группын Монгол дахь товчооноос сэтгүүлчдэд мэдээлэл хийлээ. Энэ үеэр Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн дэд сайд Б.Тулга тахийн түүх, үржил, ирээдүйн төлөвийн талаар ярьсан юм.

Мөн Чех улсаас тус улсад суугаа Элчин сайд Ивана Гроллова Монгол орны байгаль хамгаалах салбар, ялангуяа тахь сэргээн нутагшуулах ажилд хоёр орны хамтын ажиллагаа амжилттай хэрэгжиж байгааг онцолсон юм.  Түүний хэлснээр, энэ чиглэлд хоёр төрлийн төслийг Чехийн Засгийн газрын  дэмжлэгтэйгээр   хэрэгжүүлжээ. Тахь нутагшуулж буй орон нутгийн иргэдийн экологийн боловсролд нэлээд анхаарч, тахийн дүрс бүхий эсгий урлалыг хөгжүүлэх, хүүхэд залуусын дунд экологийн клуб байгуулах зэргээр ажилласан байна. Дөрвөн тахийг Монгол руу тээвэрлэхэд Чехийн Батлан хамгаалах яамнаас нислэгийг хариуцжээ. Прага хотын амьтны хүрээлэн нь монгол тахийг аврахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм байна. Тус хүрээлэн Монголд гурав дахь удаагаа тахийн сүргийн бүтцийг сайжруулах ажлыг зохин байгуулжээ.

Тахь судлалаар Монголдоо тэргүүлэгч, тахийг Европоос авчрах томоохон төслийг санаачлагч, Байгаль орчны гавъяат ажилтан, Олон улсын Тахь группын хүндэт гишүүн О.Доржраа гуай ч бас түүхийн зарим асуудлыг хөндөж байлаа. “Прижевальскийн адуу” хэмээн алдаршсан тахь нь 1700-аад онд дэлхийн олон улс оронд тархан амьдарч байжээ. 1896 онд Оросын судлаачид анх Монголоос тахь барьж эхэлсэн байна. Тахийн унагыг Ховд аймгийн Алтай, Үенч болон Зүүн гарын говь нутгаас олноор барьж Украин, дараа нь Герман руу гаргажээ. Хамгийн сүүлд Германы нэгэн худалдаачин 88 унага барьж Европын  бусад орнуудад тараасан байв. Голланд, Швейцарь, Англи, сүүлдээ бүр Америк руу ачигджээ. Аз болоход тэдгээр 88 унаганы 13 нь эсэн мэнд үржиж тоо толгой нь олширсоор эцэст нь Монгол эх байгальдаа ирсэн байна. Чехийн судлаачид тахийн удмын санг нарийвчлан судалж байсны гол үр дүн энэ ажээ. Тахь устаж үгүй болсон нэг шалгаан нь тэрхүү унагуудыг нь барьж хил давуулан түгээх ажиллагаа байсан нь гарцаагүй юм. Үүнээс  гадна 1944, 1955 онд болсон зуд ихээхэн нөлөөлжээ. Мөн 1945 онд Монголын баруун хилээр нэвтэрсэн казахын дээрэмчид тахийг бөөнөөр нь алж хоол хүнсэндээ хэрэглэж байсан байна.

Тахь нутагшуулах ажлын бэлтгэлийг 1986-1990 онд үндсэнд нь хийж гүйцээжээ. Гэхдээ бэрхшээл мундсангүй. Газраа сонгохдоо эхлээд Богд уулын Өвөр Зайсангийн хөндийг  товлосон боловч баахан үргүй зардал гаргаад л өнгөрчээ. Дараа нь олон улсын эрдэмтдийн зөвлөснөөр Дархан цаазат Зүүн говийг сонгосон байна. Энэ нь тахийн уугуул нутаг ажээ. Анхны тахийн сүргийг Голландаас Хустайд авчирсан юм. Одоо Хомын тал, Зүүн говь, Хустайн нуруу нь тахь үржүүлгийн бүс нутаг болжээ. Мэдээллийн төгсгөлд Олон улсын Тахь группын менежер Н.Энхсайханаас зарим зүйлийг тодруулсан юм.

Н.Энхсайхан: Шинжаан Уйгар дахь улс төрийн нөхцлөөс болоод тахь үржүүлгийн  холбоо харилцаа түр саатаад байгаа

-Тахийг байгалийн эрсдэл, зудаас хамгаалах хамгийн дөт зам юу вэ?

-Бид зуднаас ихээхэн сургамж авлаа. Тэр жилийн зуданд тахийн олон унага үрэгдсэн. Иймээс тахийн сүргийг аль болох олон газарт байршуулах нь хамгийн зөв арга юм байна. Цөөн тоотой сүрэг олон газарт байршвал зуданд нэрвэгдэхгүй үлдэх боломжтой юм. Өнгөрсөн жилүүдийн зудын байдлаас харахад хааш хаашаа 40-50 км газарт их хэмжээний цас орж байлаа. Бидэнд бол талбай байна. Нэг үг байдаг ш дээ, сагсан доторх өндөг хагарвал бүгд л харагдаг гэж. Харин олон сагсанд хийсэн өндөг бүгдээрээ хагарах нь бага тохиолдоно. Үүнтэй адил юм даа.

-Нэг азарганд хэдэн гүү оногдож байна?

-За, энэ чинь Монгол адуутай ижил юм. Долоо, найман гүү нэг азаргатай байх жишээтэй.

-Тахийг Хятадаас тээвэрлэх нь хамаагүй хямд уу?

-Тэгэлгүй яахав. Мэдээж, Европыг бодвол хамаагүй хямд зардлаар оруулж ирнэ. Тиймээс бид Хятадтай ойр ажиллах хэрэгтэй байгаа юм. Даанч сүүлийн үед улс төрийн нөхцөл байдлаас болоод энэ асуудал хойш хаягдаад байна. Тахь нутагшдаг Шинжаан Уйгарын байдал хүндхэн байгаа ш дээ.

- Дээр үед Европ руу гаргасан манай тахийн унаганы үр төл Хятадад одоо байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Тиймээ, анх 88 унага Европ руу гарсан гэдэг. Тэдгээрийн 13 нь үлдэж үр төлөө өгч байсан юм билээ. Тэгээд сүүлдээ Хятадын нутагт манайхаас 20-иод жилийн өмнө орж ирсэн. Ялгаагүй л Монголын тахь гэж үзэж болно. Ер нь Хятад, Монгол хоёр улсын хил дамнасан тахийн сүрэг байсан уу гэвэл бас байсан. Гэхдээ манайхаас гарч явсан тэрхүү 88 буюу үлдсэн 13 тахийн  удам угсаа нь Шинжаан Уйгарын нутагт байдаг юм билээ.

- Шинжаан Уйгаруудтай тахийн талаар холбоо тогтоох уу?

- Дээр хэллээ, улс төрийнх байдлаас болж түр саатаж байна гэж. Тэд нар чинь үймээн бужигнаан болоод ирэхээрээ холбогдох боломжгүй болдог улс. 

- Японд манайх шиг тахь үржүүлэх боломжгүй биз дээ?

-Япончууд амьтны хүрээлэндээ л тахь үржүүлэхээс өөр боломжгүй. Манай Ерөнхийлөгчийн санаачлагаар Европоос тэнд тахь аваачаад байгаа. Тахийн байр шинээр барьсан гэсэн. Тэр нь ердөө 10 тахь байрлах л хэмжээний байр юм.   

- Чехийн амьтны хүрээлэнд манайх шиг задгай талбай бий юү?

- Тэнд амьтны хүрээлэн ямар байдаг билээ, тийм л орчинтой. Гэхдээ бас Чехийн Сибирь хэмээн яригддаг нэлээд хүйтэн, өвөлдөө цас их унадаг газартаа тахь байршуулдаг. Мэдээж, хашаатай байхаас аргагүй. Монгол руу авчрах тахийг харин тэнд нэлээд олон сар байлгаж,  дасгаж байгаад нааш нь тээвэрлэдэг юм.

Б.Отгонбаяр

WWW.ZONE.MN